System monitorowania i kontrolowania jakości paliw funkcjonuje od 1 maja 2004 r. Został utworzony w celu umożliwienia wywiązania się przez Polskę z obowiązków wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej.

Podstawę prawną systemu monitorowania i kontrolowania jakości paliw stanowi ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw (Dz. U. z 2014 r., poz. 1728). Ustawa ta implementuje do polskiego porządku prawnego postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/30/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniającej dyrektywę 98/70/WE odnoszącą się do specyfikacji benzyny i olejów napędowych oraz wprowadzającej mechanizm monitorowania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych oraz zmieniającej dyrektywę Rady 1999/32/WE odnoszącą się do specyfikacji paliw wykorzystywanych przez statki żeglugi śródlądowej oraz uchylającą dyrektywę 93/12/EWG (Dz. Urz. UE L 140 z 05.06.2009 r., str. 88).

Celem systemu monitorowania i kontrolowania jakości paliw jest monitorowanie pod względem statystycznym jakości paliw wprowadzonych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz sporządzenie raportu dla Komisji Europejskiej, a także eliminowanie oraz przeciwdziałanie transportowaniu, magazynowaniu, wprowadzaniu do obrotu, a także gromadzeniu w stacjach zakładowych paliw, które nie spełniają wymagań jakościowych określonych w przepisach prawa.

Zarządzającym systemem monitorowania i kontrolowania jakości paliw jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, natomiast kontrole jakości paliw prowadzi Inspekcja Handlowa.

Dla wyodrębnienia działań kontrolnych prowadzonych w celu przygotowania raportu dla Komisji Europejskiej wprowadzono nazwę „europejska część systemu monitorowania i kontrolowania jakości paliw”, która odnosi się wyłącznie do wylosowanych stacji paliwowych oraz zakładowych. W ramach tzw. europejskiej części systemu kontroli podlegają benzyny (bezołowiowe RON 95 i RON 98), olej napędowy oraz biopaliwa ciekłe, tj. olej napędowy z zawartością 20% estrów (B20) i ester metylowy kwasów tłuszczowych stanowiący samoistne paliwo (B100) dostępne na stacjach paliwowych i zakładowych.

Natomiast w ramach tzw. pozostałych kontroli, prowadzonych w celu wyeliminowania z rynku paliw niespełniających wymagań jakościowych, kontrolą objęto cały łańcuch dystrybucji paliw tj. od wytwórców, magazynujących, transportujących paliwa poprzez bazy paliwowe i hurtownie, aż do stacji paliwowych. Podmioty do kontroli są zarówno losowane jak i wybierane na podstawie informacji o paliwie niewłaściwej jakości lub okoliczności wskazujących na możliwość występowania paliwa niewłaściwej jakości.

W ramach tzw. pozostałych kontroli badaniom podlegają następujące gatunki paliw:

• benzyny (bezołowiowe RON 95 i RON 98),
• olej napędowy,
• biopaliwa ciekłe (B20 i B100),
• gaz skroplony (LPG),
• sprężony gaz ziemny (CNG),
• lekki olej opałowy.

Kontrolowani są następujący przedsiębiorcy:

• producenci paliw,
• przedsiębiorcy magazynujący paliwa,
• hurtownie paliw,
• stacje paliwowe i zakładowe (w zakresie wszystkich dostępnych gatunków paliw, określonych w przepisach prawa),
• właściciele i użytkownicy wybranych flot pojazdów,
• rolnicy wytwarzający biopaliwa ciekłe na własny użytek,
• przedsiębiorcy wykonujący działalność gospodarczą w zakresie transportowania paliw (wyłącznie na wniosek Policji lub w toku czynności wykonywanych przez Policję),
• przedsiębiorcy wprowadzający do obrotu lekki olej opałowy.

W pobieranych próbkach paliw badane są wszystkie lub niektóre parametry określone w rozporządzeniach w sprawie wymagań jakościowych dla poszczególnych gatunków paliw.

Zarządzający systemem monitorowania i kontrolowania jakości paliw określa minimalne liczby przedsiębiorców podlegających kontroli. Jednak podjęcie kontroli możliwe jest także w przypadku uzyskania informacji o niewłaściwej jakości paliw lub zaistnienia okoliczności wskazujących na możliwość wystąpienia niewłaściwej jakości paliw (w praktyce oznacza to skargi kierowców, informacje z Policji i CBŚ, wyniki poprzednich kontroli). Ponadto w przypadkach, gdy kontrola na stacji paliw wykaże, że paliwo nie spełniało wymagań jakościowych, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów niezwłocznie wyznacza do kontroli dostawcę tego przedsiębiorcy, u którego stwierdzono paliwo niewłaściwej jakości.

Badania prób paliw pobieranych podczas kontroli są wykonywane przez laboratoria akredytowane przez Polskie Centrum Akredytacji.

W przypadku, gdy kontrolowane paliwo nie spełnia wymagań jakościowych, Prezes UOKiK, jako Zarządzający systemem monitorowania i kontrolowania jakości paliw, zobowiązuje kontrolowanego przedsiębiorcę, w drodze decyzji administracyjnej, do zwrotu kwoty stanowiącej równowartość kosztów przeprowadzonych badań laboratoryjnych.

Ponadto, zgodnie z ustawą o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw, kontroli podlegają również przedsiębiorcy wykonujący działalność gospodarczą polegającą na wprowadzaniu do obrotu paliw ciekłych na stacjach paliwowych lub zakładowych
w zakresie spełniania obowiązków, takich jak:

• zamieszczania w sposób widoczny, w miejscu ogólnodostępnym na stacji paliwowej lub zakładowej czytelnych informacji o zawartości biokomponentów w paliwach ciekłych, w szczególności informacji o zawartości bioetanolu w benzynach silnikowych (art. 9a ustawy),
• wprowadzania do obrotu na stacji paliwowej lub zakładowej benzyny silnikowej z zawartością do 5% bioetanolu (tzw. E5) przy jednoczesnym wprowadzaniu do obrotu na tej stacji benzyny silnikowej z zawartością od 5% do 10% bioetanolu (tzw. E10) (art. 9b ust. 1 ustawy),
• oznakowania dystrybutorów, w których oferowane są benzyny silnikowe z zawartością od 5% do 10% bioetanolu (tzw. E10), poprzez sprawdzenie, czy na dystrybutorze znajduje się informacja umożliwiająca identyfikację tego paliwa wraz z procentowym określeniem ilości biokomponentu w tym paliwie (art. 9b ust. 2 pkt 1 ustawy) oraz czy znajduje się informacja dotycząca upewnienia się przez konsumenta, czy oferowane paliwa mogą być stosowane w używanym przez niego silniku (art. 9b ust. 2 pkt 2 ustawy),
• oznakowania dystrybutorów używanych na stacjach paliwowych lub zakładowych do paliw ciekłych zawierających dodatki metaliczne, które powinny być oznakowane poprzez umieszczenie na nich informacji o treści: „Zawiera dodatki metaliczne” (art. 9c ustawy).

UOKiK jest odpowiedzialny za sporządzenie raportów dla: 

• Komisji Europejskiej (do 30 czerwca) dotyczących:
  • jakości paliw ciekłych oraz jakości biopaliw ciekłych;
  • zawartości siarki w lekkim oleju opałowym, w ciężkim oleju opałowym (na podstawie danych Głównego Inspektora Ochrony Środowiska), w oleju do silników statków żeglugi śródlądowej (na podstawie danych Głównego Inspektora Ochrony Środowiska), w paliwach żeglugowych stosowanych w statkach morskich (na podstawie raportów sporządzanych przez Dyrektorów Urzędów Morskich). 
• Rady Ministrów (do 31 maja) dotyczącego:
  • jakości paliw ciekłych, jakości biopaliw ciekłych, gazu skroplonego (LPG) oraz sprężonego gazu ziemnego (CNG).

Kary:

Za wytwarzanie, transportowanie, magazynowanie lub wprowadzanie do obrotu paliw ciekłych, biopaliw ciekłych, gazu skroplonego (LPG), sprężonego gazu ziemnego (CNG) lub lekkiego oleju opałowego niespełniających wymagań jakościowych ustawa przewiduje kary grzywny następującej wysokości:

• od 50 tys. do 500 tys. zł (lub karę pozbawienia wolności do lat 3)
• od 100 tys. do 1 mln zł lub karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, jeżeli paliwo stanowi mienie znacznej wartości
• od 10 tys. do 25 tys. zł w przypadku mniejszej wagi
• od 25 tys. do 250 tys. zł za działania nieumyślne

Ponadto, zgodnie z ustawą o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw przewiduje się następujące kary grzywny dla:

• rolnika wytwarzającego na własny użytek biopaliwa ciekłe niespełniające wymagań jakościowych określonych w ustawie,
• właściciela lub użytkownika wybranej floty wprowadzającego do obrotu biopaliwo ciekłe stosowane w tej flocie,
• właściciela lub użytkownika wybranej floty stosującego bez zgłoszenia biopaliwo ciekłe niespełniające wymagań jakościowych,
• przedsiębiorcy stosującego ciężki olej opałowy niespełniający wymagań jakościowych,
• przedsiębiorcy stosującego olej do silników statków żeglugi śródlądowej niespełniający wymagań jakościowych.

Zgodnie z ustawą o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw przewiduje się następujące kary pieniężne dla:

• przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biopaliw ciekłych, przeznaczonych dla wybranych flot magazynującego biopaliwo w zbiorniku nieoznakowanym w sposób określony w ustawie,
• przedsiębiorcy zaopatrującego wybraną flotę w biopaliwo ciekłe z dystrybutora nieoznakowanego w sposób właściwy,
• przedsiębiorcy nie wykonującego obowiązku informowania Prezesa UOKiK o zmianie danych zawartych w zgłoszeniu,
• przedsiębiorcy nie zamieszczającego na stacji paliwowej lub stacji zakładowej
  w miejscu ogólnodostępnym, w sposób widoczny czytelnych informacji dotyczących zawartości biokomponentów w paliwach ciekłych wprowadzanych do obrotu na tej stacji,
• przedsiębiorcy, wprowadzającego do obrotu benzyny silnikowe z zawartością od 5% do 10% bioetanolu z dystrybutora nieoznakowanego w sposób właściwy,
• przedsiębiorcy, wprowadzającego do obrotu benzyny silnikowe z zawartością dodatków metalicznych z dystrybutora nieoznakowanego w sposób właściwy.

W powyższych przypadkach, jeśli w trakcie kontroli zostaną stwierdzone nieprawidłowości, karę pieniężną w wysokości 5 000 zł nakłada Wojewódzki Inspektor Inspekcji Handlowej właściwy dla miejsca przeprowadzenia kontroli, w drodze decyzji administracyjnej.

W przypadku natomiast stwierdzenia w trakcie kontroli, iż przedsiębiorcy nie wykonują obowiązku wprowadzania do obrotu na stacji paliwowej lub zakładowej benzyny silnikowej z zawartością do 5% bioetanolu przy jednoczesnym wprowadzaniu do obrotu na tej stacji benzyny silnikowej z zawartością od 5% do 10% bioetanolu, wysokość kary pieniężnej wynosi 10% przychodu uzyskanego z wprowadzonych do obrotu na tej stacji benzyn silnikowych w okresie 30 dni przed dniem rozpoczęcia kontroli. Karę wymierza także Wojewódzki Inspektor Inspekcji Handlowej właściwy dla miejsca przeprowadzenia kontroli,
w drodze decyzji administracyjnej.